PRIRODNI LOKALITETI
Reka Rzav
Veliki Rzav je reka koja izvire u podnožju planine Mučanj (1536m), koja se nalazi između Kokinog Broda i Ivanjice, istočno od planine Murtenice i južno od Javora.
Prave ga Presečka reka koja izvire na obroncima planine Čemernice i Jamčica u selu Močiocima. Reka teče istočnom granicom Zlatibora – pored Bijele Rijeke, Ljubiša, Željina i Sirogojna.
Od Močioca Rzav teče kanjonom do Visoke, u opštini Arilje. U tom delu nema pristupnih puteva, a reka nije plovna za čamce. Od Visoke, gde se nalazi Visočka banja sa termalnim izvorima, se ulazi u Visočki kanjon, gde je plovno samo po visokom vodostaju.
Na potezu od Radoševa do Kruščice se nalazi suženje i kaskada visine oko 2 metra. Tu počinje Radoševski kanjon koji je dug oko 4 km.
Kod Svračkova se Mali Rzav uliva u Veliki Rzav sa desne strane.
Pre ulaza u Arilje na Rzavu se nalazi nekoliko prelepih plaža : Urjak, Bosa Noga, Žuta Stena.
Ispod Bose Noge se nalaze Sonjine Čari, vrlo nezgodan i uzak prolaz za čamce, prolazan samo pri većim vodostajima. Ispod Žute Stene je brana Ševelj, a posle brane Rzav protiče kroz Arilje, gde je rečno ostvo Uski Vir na kome se održava festival Arlemm i gradska plaža a ispod, niže uliva se u reku Moravica.
Visočka banja - selo Visoka
Na 34 km od Arilja u selu Visoka, u kanjonu reke Rzav smeštena je Visočka Banja. Banja je neurbanizovana i prirodna što joj daje posebnu čar sa dva bazena uz korito reke.
Temperatura vode je 24 stepena. Voda pripada kategoriji kalijum-magnezijum-hidrokarbonatnim, oligomineralnim, hipotermalnim vodama.
Voda izvire u bazenimma u vidu mehurića na 600 metara nadmorske visine i od davnina je poznata za lečenje bolesti kao što su reuma, srčane tegobe, nervna oboljenja i značajno poboljšava vid.
U Banji se nalazi Krčma kod Jara koja radi u sezoni a gde možete jesti pastrmku i druge specijalitete.
Od kafane put preko visećeg mosta vodi kamenim putem uz reku preko drvene galerije dolazi se do banjskih bazena.
Organizovanje i korišćenje banjske vode za lečenje počelo je 1936. godine.
Vodena pećina
Vodena pećina nalazi se u selu Dobrače u dolini reke Panjice. Udaljena je od Arilja 22 km.
Značajna je zbog izvorišta podzemne vode tokom cele godine.
Do Vodene pećine dolazi se putićem uz reku Panjice na kojoj se nalaze nekoliko mostića i prelaza tako da je prilaz pećini omogućen i pogodan za šetnju.
Staza je duga oko 1 km i nije zahtevna za posetioce i planinare.
Pre pećine nalazi se vodopad visine oko 8 metara koji u letnjim danima presuši ili nije toliko velepan kao u proleće. Iznad vodpoada su slapovi na reci Panjici.
Prostor oko Pećine je idealan za piknik ili kampovanje.
U kanjonu se nalazi veoma retka biljna vrsta Campanula secundiflora, koju je na ovim prostorima pronašao Josif Pančić.
Poslednjih godina Pećina je sve više posećenja. Veliki broj planinara i oragnizovanih eksurzija dolaze u posetu pećini.
U blizi Pećine su i drugi lokaliteti: Manastir Klisura iz 13 veka – selo Dobrače i Crkva na Gradini.
KULTURNI SPOMENICI
Crkva Svetog Ahilija
Na brdovitom uzvišenju i na samom ulazu u staru ariljsku čaršiju, kao svedočanstvo istorije jednog grada, kao utvrđenje vere i nadanja, u svetlosti okupana, ka visini stremeći, više od sedam vekova stoji kao branitelj i oslonac narodu, crkva Svetog Ahilija, zadužbina kralja Dragutina Nemanjića, u monaštvu Svetog Teoktista.
Građena u Raškom stilu, koji je obeležio trinaesti vek, u obliku slobodnog krsta, polukružnog oblika, u jednu ruku deluje skromno, dok u drugu, kao da je sačinjena od prostranstva koje zidovi ne uspevaju da oiviče.
Arhitektura istočnohrišćanske crkve oblikovana je sa nastojanjem da prostornim oblicima i njihovim međusobnim odnosima i srazmerama ostvari određeno simbolično dejstvo; ona oličava mikrokosmos, a njeni oblici pojedine delove vaseljene.
Crkva je bila ne samo materijalni simbol vere već i izraz celokupnog srednjovekovnog shvatanja sveta, što se ispoljilo kako na njenoj spoljašnosti i rasporedu i izgledu unutrašnjih odeljenja, tako i u uređenju celokupnog manastirskog prostora.
Glavna znamenitost ariljskog hrama su njegove freske, odraz srpskog srednjovekovnog umetničkog nasleđa, među kojima su portreti vladara iz loze Nemanjića, njihovi srodnici i svi arhiepiskopi od osnivanja nezavisne Srpske crkve.
Prema zapisu u crkvi, koji su ostavili freskopisci, crkva je oslikana 1296. godine, za vreme vladavine kralja Milutina a po nalogu kralja Dragutina.
O tome svedoči ktitorska kompozicija na kojoj kralj Sremski Dragutin, kao glavna figura kompozicije, stoji između supruge ugarske princeze Kateline i brata Milutina, kralja Srbije, u rukama noseći maketu belog hrama.
Između dvojice kraljeva, naslikan u visini njihovih glava, Sin Gospodnji blagosilja velelepnu zadužbinu i bratoljublje dva kralja nemanjićka. Uz ovu kompoziciju oslikan je Sveti Ahilije, kao zaštitnik hrama kralja Dragutina i Arilja.
Arhanđel Gavrilo prikazan kao Plavi anđeo nestvarnog i blagog odraza, nežnog i mirnog lika, uliva poverenje i osećaj spokoja sa nadom da, ma koja vremena došla, Arhanđel Gavrilo zaštitiće hram ariljski i narod ariljski.
Među očaranim posetiocima ovoga hrama, našao se i Branko Miljković, koji je osećaj svoje uzvišenosti i blaženstva, gledajući tog čuvara nebeskoga svetla, pretočio u stihove.
…Ko tebe nije video taj ne zna
Sebe,
Ko tebe ne vide, taj neće
Nikuda stići,
Jer Beskrajan je put….
…Još malo i zaćutaću pred tobom,
Dok bdiš onocvetno nad ispražnjenim grobom,
Anđele pred neumoljivom lepotom kraja
Gde mir i zrelost pesmu zamenila,
I mramor gde mrmor večne vode spaja
Sa kamenom kome izrastaju krila…
(Plavi anđeo, Branko Miljković)
Freska Stojeći Hrist, ka kome se kreće povorka Nemanjića koji su se zamonašili, proglašena je za najlepšu reprodukciju fresaka hrišćanskog istoka na izložbi u Parizu 1971. godine.
Autori ariljskih fresaka nisu poznati po imenu, ali se zna da su poreklom iz Soluna. Dobrilo Nenadić, naš poznati pisac, period oslikavanja crkve Svetog Ahilija opisao je u svom romanu Brajan.
“Ovo se dogodilo u leto šest hiljada osam stotina i četvrte godine od Postanja
i hiljadu dve stotine devedeset i šeste od Rožestva našeg Spasitelja.
Zbilo se u manastiru Moravice,
dok je živopisana nova crkva koja ime Svetog Ahilija nosi.
To su radila tri Grka, tri važna čoveka, živopisca.
Stikrios, glava među njima. Jorgos do Stikriosa. I naposletku Jakos.
Bilo je i Srba, njih četvorica mladića koji su bili pomoćnici Grcima.
(Dobrilo Nenadić, Brajan)
U unutrašnjoj priprati hrama nalaze se dva grobna mesta, jedno od mladog princa Urošice, a monaha Stefana, sina kralja Dragutina, koji se mlad upokoji, a iz groba mu poteče mirisno ulje i objavi njegovu svetost. U drugom grobu sahranjen je Episkop moravički Merkurije.
U ariljskoj porti, nalazi se grob Rujanskog serdara Jovana Mićića.
Crkva Svetog Ahilija, kao spomenik kulture od izuzetnog značaja, direktno je pod nadzorom Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture – Beograd i uživa prvi stepen zaštite.
Danas, posle više od sedam vekova, crkva je i dalje duša ovog grada i mesto života ariljske varoši.
Manistir Klisura
Na trinaestom kilometru od Arilja, u klisuri reke Moravice, nalazi se manastir iz trinaestog veka posvećen arhanđelima Mihailu i Gavrilu, a koji je po predanju na predlog Svetog Save sagradio dobri čovek Dobrača, po kome selo i manastir dobiše ime.
Za vreme turske najezde, manastir je 1688. godine zapaljen, a pust je ostao od 1690. godine od vremena velike seobe Srba pod Arsenijem Čarnojevićem. Obnovljen je 1798. godine ali je ponovo uništen za vreme Prvog i Drugog svetskog rata. Ikonostas je napravljen 1867. godine, i čine ga 42 ikone od kojih je 31 ikona doneta iz Odese, a 11 je oslikao Dimitrije Posinković.
U devetnaestom veku manastir je bio osnovna škola, a za vreme srpsko-turskog rata (Javorski rat) u njemu je bila smeštena vojna bolnica.
Manastir je iznova oslikan 1952. godine. Na freskama ovog manastira nalaze se likovi iz srpske narodne epike, među kojima su Filip Višnjić, Majka Jevrosima, Vojvoda Rajko, Majka Jugovića i Kosovka devojka.
Pri manastiru je 1961. godine podignut novi konak i od tada funkcioniše kao ženski manastir.
Manastir ima svoje zasade malina, pčelinjak i šume od kojih, uz pomoć dobrih ljudi, danas živi.
Manastir pripada Eparhiji žičkoj, a kao nepokretno kulturno dobro proglašen je za spomenik kulture. Manastirska slava je Sveti Arhangel Gavrilo (26. jul).
Crkva Svetog Nikole - Brekovo
Na nadmorskoj visini od preko osam stotina metara, dvadeset i dva kilometra od Arilja, u selu Brekovo, koje je udaljeno od važnih puteva, smeštena je crkva Svetog Nikole. Tačno vreme nastanka ove crkve se ne zna, pa po jednom predanju ona potiče iz jedanaestog veka i podigao ju je Stefan Nemanja, a po drugom crkva je bila metoh crkve Svetog Ahilija iz trinaestog veka. Prema načinu gradnje smeštaju je u šesnaesti i početak sedamnaestog veka.
Crkva je manja jednobrodna građevina, građena po ugledu na Raški stil gradnje. Više je puta stradala, ali je i obnavljana 1765. i 1824. godine, ubrzo po njenom paljenju od strane Turaka. 1930. godine dozidana je priprata, a 1945. godine miniran je spomenik kralju Aleksandru koji se nalazio u porti crkve, pa je crkva ponovo stradala, ali je i nedugo zatim obnovljena.
Živopis hrama smešta se u prvu polovinu sedamnaestog veka. I pored mnogih oštećenja, predstavlja vrednu i dragocenu arhivu freskoslikarstva čije se reprodukcije mogu pogledati u holu zgrade Opštine Arilje.
Iako dosta oštećene, vidi se da su na freskama u crkvi u medaljonima oslikane ženske svetiteljke: Nedelja, Marina, Varvara, Anastasija, Jelisaveta.
Prikaz troglave Svete Trojice koji je ređe zastupljen u freskoslikarstvu je izraz složene dogme o jednakosti Boga Oca, Boga Sina i Svetog Duha.
Skroman ikonostas u crkvi je iz devetnaestog veka. Manji konzervatorski radovi obavljeni su 1985. godine na arhitekturi i 1988. godine na živopisu.
Pored crkve nalazi se nova zgrada parohijskog doma. Seoski sabor („Poselo u Brekovu“) održava se u porti crkve, a organizuju ga Narodna biblioteka, KUD „Prvo zrno suncokreta“ i Opština Arilje.
Crkva slavi letnjeg Svetog Nikolu, praznik posvećen prenosu moštiju Svetog oca Nikolaja Mirlikijskog čudotvorca (22. maj).
Crkva Svetog Ilije na Gradini
Na desetom kilometru od Arilja, na šest stotina šezdeset metara nadmorske visine, postavljena na strmom stenovitom uzvišenju – Gradini, iznad ariljskih malinjaka, malena crkva Svetog Ilije oglasi svoja zvona tri puta godišnje, kada se i služba obavlja: na Bele Poklade, na Ilindan i na dan Usekovanja glave Svetog Jovana Krstitelja.
Veruje se da je podignuta na ruševinama rimske stražarske kule, ali i da su je vile preko noći prenele iz obližnjeg sela na vrh Gradine, ili pak ljudi sa zapregom i volovima, kako bi je sačuvali od Turaka koji su je ipak nekoliko puta rušili i spaljivali do temelja, ali su je stanovnici ovog kraja obnavljali.
Crkvena slava je Ilindan, a prislava 11. septembra na dan Usekovanja glave Svetog Jovana Krstitelja.
Crkva Svete Trojice u Bjeluši
Smeštena na uzvišenoj zaravni, izgrađena je u drugoj polovini devetnaestog veka na mestu ili u blizini neke od prethodnih crkava. U dvorištu crkve nalazi se zvonara, koja je veća od crkve.
U porti crkve podignuta su dva spomenika krajputaša, koji su posvećeni Budimiru Vukotiću i Sretenu Đorđeviću, vojnicima srpske vojske u Prvom svetskom ratu. Podnarednik Budimir Vukotić poginuo je sa dvadeset i četiri godine i sahranjen u oktobru 1915. godine, u okolini Niša. Sreten Đorđević imao je dvadeset i devet godina kada je poginuo. Sahranjen je u okolini Velesa.
Postoji i treći spomenik novijeg datuma, napravljen od crnog mermera i posvećen bjeluškom parohu Aleksi R. Vukotiću. Aleksa je odveden u logor na Banjici i streljan 26. decembra 1942. godine.
Crkva slavi dan Svete Trojice – silazak Svetog duha na apostole (obeležava se pedeseti dan posle Uskrsa, ili deseti dan posle Spasovdana).
Serbian